Kortizol (stres hormonu) nedir? Ne işe yarar? Yüksekliği ve düşüklüğü

Kortizol veya diğer adıyla stres hormonu, tehdit anında ortaya çıkan stresin yönetiminden sorumlu ana steroid hormondur. Başka deyişle vücudumuz bir tehdit algıladığında salgılanan doğal-koruyucu bir yanıttır. Tansiyon-kan şekeri seviyelerini kontrol etmeye, bağışıklık fonksiyonunu korumaya ve iltihabi reaksiyonu önlemeye yardımcı olur. Yeterli miktarda salgılandığında sağlıklı bir uyarandır ama miktarı arttığında sağlığa zarar verebilir. Kortizol miktarı genellikle vücut tarafından düzenlenir. Ancak yüksek stres veya kortizonlu ilaç tedavileri kortizol seviyesini yükseltebilir. Kilo alımına, hipertansiyona, uyku düzensizliğine, psikolojik sorunlara, enerji düşüklüğüne ve diyabete yol açabilir. 

Kortizol (Stres hormonu) nedir?

Stres nedir? Stresle nasıl başa çıkılır? Neden olduğu hastalıklar…

Kortizol neye yarar?

Kortizolun temel görevi tehlike, baskı gibi durumlardan kaynaklanan fiziksel, zihinsel ve ruhsal strese karşı vücudun savunma mekanizmalarını harekete geçirmektir. Bir tehdit anında beyindeki hipotalamus alarma geçince hipofiz bezi gerekli miktarda kortizolün üretimi için kimyasal bir hormon (adrenokortikotropik) salgılayarak böbreküstü bezlerini tetikler. Böylece vücudun “savaşma, kaçma veya donma” tepkisiyle yanıt vermesini sağlar.

Kortizolun vücuttaki görevleri

Hücrelerin çoğunda kortizol alıcısı bulunduğundan bu hormon kan dolaşımına salındığında vücutta hayati görevler yerine getirir. En önemli görevi hızlı kalp atışı, mide bozukluğu, ishal, ağız kuruluğu ve panik gibi vücut reaksiyonlarını bastırmaktır. Ayrıca enerjiyi artırarak mücadele gücü verebilir. Diğer görevleri;

• Kan şekeri seviyesini (dolayısıyla enerjiyi) artırmak için proteini glikoza dönüştürmek; sabit tutmak içinse insülin hormonuyla birlikte çalışmak
• Kan basıncının korunmasına katkıda bulunmak
• Ani enfeksiyon gelişimini önlemek
• Bağışıklık sistemini düzenlemeye yardımcı olmak
• Antikorlar üreterek vücudun savunma mekanizmasını artırmak
• Karbonhidrat, yağ ve protein kullanımını yönetmek
• Uyku-uyanıklık döngüsünü düzenlemek
• Hafızayı korumak
• Tuz-su dengesini kontrol etmektir.

Hipofiz nedir? Ne işe yarar? Hipofiz bezi hastalıkları ve tümörü

Kortizolun sağlığa etkileri

Kısa süreli salgılanan kortizol vücut direncini artırır. Sağlığa etkileri hormonun vücutta ne sıklıkta dolaştığına bağlıdır.

Kortizol ve stres

Stres anında salgılanan kortizol, kasların enerji için kullanacağı kan şekerini kan dolaşımında tutar. Bunu kan şeker oranını ayarlayan insülini baskılayarak yapar. Böylece kan şekeri depolanacağına, kolayca kullanılabilir. Ayrıca kan basıncını artırmak için atardamarları daraltır. Tehlikedeki kişi ya savaşıp mücadele edecek veya kaçacaktır.

Bu arada kortizolün seviyesi ve kan şekeri artmayı sürdürür. Bir süre sonra kortizol stresin vücuttaki etkisini azaltarak dengeyi sağlar. Kortizoldeki küçük artışların strese verdiğimiz yanıtta olumlu etkileri vardır. Ancak kronikleşen stres durumunda devamlı salgılanan hormon vücuda yarardan çok zarar verir.

Kortizon nedir? Ne için kullanılır? Faydaları ve yan etkileri

Kortizol ve diyabet

Kortizol ve hipertansiyon

Kortizol stresin vücuttaki etkisini azaltıp dengeyi sağlamak için atardamarları daraltarak kan basıncını (tansiyonu) artırır. Bu durum süreklilik kazanırsa devamlı yükselen tansiyon kan damarlarına zarar verir ve hipertansiyon gelişimine hatta kalp krizine yol açabilir. Araştırmalar, yoğun stresten veya kortizol ilaçlarının bilinçsiz kullanımından dolayı yükselen kortizolun kalp rahatsızlıklarını ve kalp krizi ölümlerini artırdığını göstermektedir.

Kortizol ve bağışıklık sistemi

Vücutta iltihaplanma olduğunda kortizolün salınımı artar. Bu, ani tehlikelere karşı iyidir ancak kronikleşmiş stres hormonu yüksekliği, bağışıklık sistemini zayıflatarak kişiyi hastalıklara karşı daha savunmasızlaştırır. Bağışıklık sisteminin vücuda yanlışlıkla saldırdığı haşimato, vitiligo, gibi otoimmün hastalıkları tetikleyebilir.

Kortizol ve depresyon

Kortizol ve cinsellik

Kortizolün fazla salınımı cinsel performansı olumsuz yönde etkileyebilir. Özellikle kandaki kortizol fazlalığı, adrenalin bezlerindeki steroid hormonlarından dehidroepiandrosteron’nu (DHEA) baskılayarak cinsel aktivite ve üreme sistemini engelleyebilir. Cinsel isteksizlik geneldir bunun dışında erkeklerde testosteron üretiminin azalmasına, testislerin küçülmesine; iktidarsızlığa neden olabilir. Kadınlarda yumurtalıkların küçülmesi ve kısırlık riskini artırabilir. Hamilelerdeki riskse düşük yapmak ve erken doğumdur.

Testosteron nedir? Neye yarar? Erkek sağlığına etkileri nelerdir?

Kortizol ve Cushing Sendromu

Kandaki kortizol fazlalığı “Cushing Sendromu”na neden olabilir. Özellikle astım, lupus veya romatoid artrit gibi iltihaplı durumları tedavide yüksek düzeyde verilen kortizonlu ilaçlar, bu sendromun gelişmesinde etkilidir. Vücudun herhangi bölgesinde (özellikle hipofiz ve adrenal bezlerinde) oluşan tümörler kortizolün üretimini artırabildiğinden Cushing sendromuna yol açabilir. En yaygın belirtileri kilo artışı, hipertansiyon, hafıza problemleri, dikkat ve konsantrasyon kaybıdır.

Kortizol testi, Cushing ve Addison teşhisinde kullanılır

Kortizol testi

Kortizol testi, hipofiz veya adrenal beziyle ilgili sorunların araştırılmasında ve Cushing sendromu veya Addison hastalığı teşhisinde kullanılır. Bu hormon vücudumuzun her yerinde bulunabildiğinden kan, idrar ve tükürükten ölçülebilir.

• Kortizol kan testi: Yaygın olarak kan testleri uygulanır. Kortizol seviyeleri gün boyunca değiştiğinden testin zamanlaması önemlidir. Genellikle günde 2 ölçüm (kortizolun yüksek olduğu sabahları-kortizolun düştüğü öğleden sonraları) yapılır.
• Kortizol idrar testi: Bu teste 24 saatlik idrar örneği testi de denir. Daha kesin sonuçlara ulaşmak için kullanılabilir. Numuneler sağlık memurunun talimatlarına uyularak evde toplanır. Sabah ilk idrarla numune toplanmaya başlanır. Gün boyu her idrardan saati de belirtilerek numune alınmaya devam edilir. Bir kapta toplanan numuneler buzdolabında bekletilir. Ertesi gün laboratuara teslim edilir.
• Kortizol tükürük testi: Genellikle kortizol seviyelerinin düşük olduğu gece geç saatlerde (23.00 gibi) evde uygulanır. Testten 15 dk. önce bir şey yenilip içilmez, diş fırçalanmaz. Numune almak için bir çubuk kullanılır ve ağızda yaklaşık 2 dk. yuvarlandırılarak tükürükle örtülür, sonra bir kaba yerleştirilir. Parmakların çubuğun ucuna dokunmaması önemlidir. Ertesi günü numune laboratuara verilir.

Bu testlerin hiçbirinde yan tesir görülmez. En fazla kan testinde iğnenin yerleştirildiği yerde hafif morarma veya ağrı olabilir ama çabuk geçer. Stres kortizol seviyenizi yükselttiğinden testten önce dinlenmeniz gerekir.

Kortizol seviyesi ne olmalıdır?

Yetişkinlerde normal kortizol değerleri şöyledir:

• Sabah: 0,25-0,60 mg/dl
• Öğlen: 0,08-0,20 mg/dl
• Akşam: 0,04-0,13 mgr/dl
• Gece: 0,02-0,07 mgr/dl

İnsülin nedir, ne işe yarar? Yüksekliği, direnci ve tedavisi

Referans değerleri ve sonuçlar laboratuarın kullandığı yönteme; kişinin yaşı, cinsiyeti, sağlık geçmişi ve uyku düzenine göre değişebilir. Örneğin, geceleri çalışıp gündüz uyunuyorsa kortizol seviyesi farklılaşacaktır.

Kortizol seviyesi normal değilse altta yatan neden ve ne tür yan etkilere yol açtığı başka testlerle araştırılabilir. Bu testler, adrenal ve hipofiz bezlerine bakmayı sağlayan bilgisayarlı tomografi ve manyetik rezonans görüntülemeyi; ek kan-idrar tahlillerini içerebilir. Ancak her zaman tedaviye ihtiyaç duyulmayabilir. Enfeksiyon, stres ve hamilelik gibi diğer faktörler; doğum kontrol hapları ve diğer ilaçlar da sonuçları etkileyebilir.

Kortizol eksikliği neden olur?

Kortizol eksikliği, adrenal bezler yeterince kortizol üretmediğinde ortaya çıkar.  Başlıca nedenleri:

• Tümör veya kafa travması sonucu hasar gören hipofiz bezinin adrenal bezlere kortizol salınımı için gerekli hormonu üretmemesi
• Adrenal bezlerde sorun veya kusur bulunması
• Adrenal bezlerin işlevini yitirmesi veya ameliyatla alınması

Aşırı kan kaybı ve verem, AIDS, konjenital adrenal hiperplazi (bir enzim bozukluğu) gibi başka hastalıklar da eksikliğe neden olabilir.

Kortizol eksikliği ne tür sağlık sorunları yaratır?

Kortizol eksikliği Addison hastalığına (birincil adrenal yetmezliğine) neden olabilir. Adrenal bezlere zarar veren otoimmün bir hastalıktır ve nadir görülür. Belirtiler yavaş başlasa da ciddi olabilir. Başlıca belirtileri aşırı yorgunluk, aşırı kas-kilo kaybı, cilt değişiklikleri ve ruhsal gelgitlerdir. Çocuklarda görülen poliendokrin eksiklik sendromu (adrenal bezinin genetik bozukluğu) Addison hastalığına neden olabilir.

Osteoporoz (kemik erimesi) nedir? Nedenleri, belirtileri ve tedavisi

Kortizol eksikliği belirtileri

• Erken belirtiler kimi rahatsızlıkla eşdeğerdir; sürekli yorgunluk, baş ağrısı, halsizlik, ortostatik hipotansiyon (ayakta düşük tansiyon) ve baş dönmesiyle karıştırılabilir.
• Mide bulantısı, kusma, ishal sık görülür ve soğuk hava koşullarına direnç zayıflar.
• Tedavi edilmedikçe asabiyet ve depresyona doğru ilerler.
• Karında, sırtta ve bacaklardaki ağrı, kan damarlarının tıkanarak çökmesi; aşırı zayıflıksa adrenal bezi tümörüne işaret edebilir.
• Sık sık enfeksiyon veya otoimmün bir rahatsızlık gelişebilir.
• Ateş basması, bağışıklık sistemi zayıflığı ve uyku düzeninde bozukluk görülebilir.

Kortizol eksikliği tedavisi

Kortizol eksikliğinden şüpheleniliyorsa öncelikle bir kortizol kan testi yapılır. Az miktardaki düşüklüklerde genellikle ilaç kullanılmaz ancak kortizol düşüklüğü aşırıysa hidrokortizon veya prednizon ilaç tedavisi uygulanır. Ayrıca en az 8 saat uyumak, stresten kaçınmak, dengeli-sağlıklı beslenmek gibi önerilerde bulunulabilir. Beslenme programına vücudun bağışıklık sistemini destekleyen C vitamini takviyeleri eklenebilir. Ancak kortizol seviyesi aşırı düşükse adrenal bezlerin fonksiyonlarını kontrol için ek testler yapılabilir.

Kortizon ilaçları

Vücutta üretilen kortizol hormonunun sentetiklerine kortizon denir. Kortikosteroid ilaç grubuna girerler. Tedavide uygulanacak ilacın türü kişinin rahatsızlığına bağlıdır.

Kortizon ilaç formları şunlardır:

• Kremler: Cildin etkilenen bölgelerine uygulanır.
• Tabletler: Dozaj değişir ancak genellikle en düşük doz kullanılır.
• Enjeksiyonlar: Tabletlerin yan etkileri önlemek için özellikle artrit rahatsızlıklarda doğrudan etkilenen ekleme enjekte edilir.
• İnhaler: Akciğerlerde veya sinüslerdeki iltihabı tedavide kullanılır.

Kortizol ilaçları genellikle sedef gibi cilt hastalıkları, astım, ülseratif kolit, lupus, bazı artrit türleri, özellikle lösemi ve lenfoma gibi bağışıklık sistemiyle ilgili kanserler ve Addison hastalığında kullanılır. Bu ilaç grubu vücudun bağışıklık tepkisini engellediğinden organ naklinde organı reddetmemesi için kullanılır. Yüksek dozlarda veya uzun süreli kullanımda, osteoporoz ve diyabet gibi bir dizi komplikasyon gelişebilir.

Romatoid artrit nedir? Nedenleri, belirtileri ve tedavi yöntemleri

Kortizol yüksekliği neden olur?

Aşırı stres, yüksek dozda kortizon içeren ilaçlarla doğum kontrol hapları kortizol yüksekliğinin başlıca nedenidir. Ayrıca adrenal bezleriyle ilgili hastalıklar, tümörler, tiroid hormonunun fazla salgılanması yüksek kortizole yol açabilir.

Kortizol yüksekliği ne tür sağlık sorunları yaratır?

• Kronik komplikasyonlar: Yüksek tansiyon, tip 2 diyabet gibi rahatsızlıklara yol açar. Yapısal destek için hayati öneme sahip ve tüm vücutta olduğu gibi kaslarda, tendonlarda ve eklemlerde bulunan kolajen oluşumu baskılanarak osteoporoz gelişebilir. Kas ve kemikler zayıflamaya başlayabilir.
• Kilo alımı: İştahı arttırır ve vücuda yağ depolamak için metabolizmayı değiştirir. Obezite riski oluşturur.
• Aşırı yorgunluk: Diğer hormonların günlük döngüsüne müdahale eder, uyku düzenini bozar ve yorgunluğa neden olur.
• Zayıflamış beyin fonksiyonu: Hafıza kaybı ve öğrenme bozukluğuna, zihinsel bulanıklığa katkı sağlar.
• Enfeksiyonlar: Bağışıklık sistemini engeller, kişiyi enfeksiyonlara karşı güçsüzleştirir.
• Cushing sendromu: Çok yüksek kortizol seviyeleri ciddi bir hastalık olan bu sendroma nadiren neden olabilir.
• Ayrıca; hücreler ve bağışıklık sistemi hızlı çalışır ve hasarlara karşı duyarlılaşır. Kadınlarda adet düzensizlikleri, erkeklerde iktidarsızlık görülebilir.

Kortizol yüksekliği belirtileri

• Özellikle karın ve yüz çevresinde kilo alımı
• Çabuk iyileşmeyen ince ve kırılgan cilt
• Akne
• Kadınlarda yüz bölgesinde kıllanma

Kortizol yüksekliği tedavisi

Kortizol seviyesini düşürmek için neler yapmalı?

Kortizolun hormon üretimini ve olumsuz etkilerini azaltabilen faktörler doğru-dengeli beslenme, zamanında dinlenme ve fiziksel egzersizdir.

Sağlıklı beslenin

Lif, antioksidan ve omega-3 gibi yararlı yağlar yönünden zengin beslenme düzeni, kortizol seviyesini dengelemede etkilidir. Aşırı kahve tüketmemek, işlenmiş paketli besinleri yememek, alkol ve şekerli içeceklerden sakınmak, proteinli ve yağlı gıdaları fazla miktarda tüketmemeye dikkat edilmelidir. Şeker dikkatli kullanılmalı ve C vitamini, magnezyum, balık yağı takviyesi alınmalıdır.

Kahve neye iyi gelir? Diyeti nasıl yapılır? Faydaları ve zararları

Kortizol azaltan besinler

• Bitter çikolata
• Muz, armut ve tüm narenciyeler
• Yoğurt, turşu gibi probiyotikler
• Omega-3 yönünden zengin somon balığı, istiridye gibi deniz ürünleri
• Zeytinyağı
• Sarımsak
• Yulaf
• Siyah çay ve papatya çayı
• Bol su

Kortizolun zararları

• Kilo almaya yol açar
• Beyni etkiler
• Bağışıklık sistemini zayıflatır
• Kardiyovasküler hastalıkların oluşmasına katkıda bulunur
• Kemik erimesine neden olur
• Cinsel fonksiyonu engeller
• Kas oluşumunu zorlaştırır
• İyileşmeyi geciktirir
• Anksiyete ve depresyonu arttırır
• Zihinsel hastalıklar yaratabilir

Kortizol sorunu olanlara öneriler

• Stresle baş etmeyi öğrenin: Meditasyon-yoga stresi azaltmanıza yardımcı olabilir.
• Uykunuzu düzenleyin: Uyku miktarı ve kalitesine dikkat edin. Akşamları kafeinli yiyecek-içecek tüketmeyin. Uykunuzun bölünmemesi için yatmaya yakın sıvı alımını sınırlayın ve son kez tuvalete gidin. Yatmadan önce kendinizi uykuya hazırlayın.
• Gevşeyin: Müzik dinlemek, puzzle yapmak gibi sizi rahatlatan hobiler edinin veya aktivitelere yönelin.
• Egzersiz yapın: Her gün en az 30 dk. yürüyüş gibi hafif egzersizler yapın. (Yoğun egzersiz kortizol seviyelerini artırabilir.)
• Sosyalleşin: İyi vakit geçirip gülüp eğlenebileceğiniz ortamlara girin. Çevrenizdeki pozitif insanlarla ilişkinizi güçlendirin.
• Evcil hayvan besleyin: Köpek gibi hayvanlarla yakın temas kortizol seviyesini düşürebilebilir. Ayrıca bakınız: >>> Cortisol Test

YORUMUNUZ VAR MI?

Label

İsim*

Email*

Δ

Label

İsim*

Email*

Δ

2 Yorum

En Yeniler

Eskiler Beğenilenler

Inline Feedbacks

Tüm yorumları gör

Hatice soken

2 yıl önce

Bilgilendirmeniz çok iyi ve yeterli

0

Yanıtla

Cem K.

2 yıl önce

Cok guzel bilgiler edindim. Teşekkürler.

1

Yanıtla