Besin desteklerinin kullanımı ve besin değerleri

Besin Desteği (Supleman); vitamin ve minerallerin (mikronutrienlerin) yüksek dozlara karşılık gelen miktarlarının hap, kapsül, şurup şek­linde kullanılabilir formları olarak tanımlanmaktadır. Vitamin ve mineral besin destekleri; tek başlarına veya kombine ola­rak kullanılabilen, kapsül, tablet, toz, solüsyon vb. şeklinde satılan kon­santre formda kaynaklardır. Bunlar küçük birim miktarlarda alınmak üzere tasarlanmış olup, alışılmış besin şeklinde değillerdir. Bunların kul­lanım amacı normal diyetle alınamayan vitamin veya mineralleri takviye etmektir.

Besin Desteği (Supleman) Nedir?

Sağlıklı bir beslenmede (yeterli ve dengeli) be­sin desteğine ihtiyaç yoktur. Besin desteği olarak sunulan besin öğelerinin çoğu, günlük beslenmede doğal olarak bulunmaktadır. Ancak besin destekleri, besin ögelerini yüksek miktarlarda vücuda sağlayan, konsantre ve ekstrakte edilmiş bileşiklerdir. Besin destekleri genel olarak; vitaminler, mineraller, aminoasitler, esansiyel yağ asitleri, posa, çeşitli bitkiler ve bunların ekstrelerini de kap­sayan geniş bir yelpazeye sahiptir. Beslenme sorunlarının tedavisi ve önlenmesi amacıyla diyetin destek­lenmesi ve besinlerin zenginleştirilmesi, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde yaygın olarak kullanılan girişimsel (müdahale) yöntemler­dir.

Sağlığın Korunmasında Yeterli ve Dengeli Beslenme

Yeterli ve dengeli beslenerek, vücudun gereksinimi olan tüm besin öğelerini karşılayabiliriz. Çünkü besinler, bilinçli olarak seçildiğinde sağlığı koruyucu ve geliştirici tüm besin öğelerini, vitamin ve mineralleri alınması gereken oranlarda sağlayabilirler. ADA-Amerika Diyetisyenler Derneği’nin (ADA) vitamin ve mineral besin desteklerinin kullanımına yönelik durum rapo­runda optimal sağlığın sürdürülmesinde ve kronik hastalık riskinin azaltılmasında besin çeşitliliğini sağlayarak yeterli besin öğelerinin alınmasının en iyi yol olduğu belirtilmek­tedir.

B Vitamini nedir? Hangi besinlerde bulunur? Faydaları ve eksikliği

Özellikle dört temel besin grubu bakımından zengin örüntüsü olan bir diyet ile, besin desteği kullanmadan, makro ve mikro besin ögelerini optimal düzeyde almamız olasıdır.

Okul çağı (7-9 yaş) çocuklar için 1 gün içinde dört besin gru­bundan tüketilmesi önerilen miktarlar

Yetişkin bir kadın (19-50 yaş) için 1 gün içinde dört besin grubun­dan tüketilmesi önerilen miktarlar

Not: Hesaplamalar, yukarıdaki önerilere yağ eklenerek yapılmıştır ve Türkiye’ye özgü beslenme rehberi önerileri kullanılmıştır. Vitamin ve mineraller için önerilen miktarları karşılama yüzdelerine ba­kıldığında hem çocuk, hem de yetişkin kadın için dengeli bir diyet, günlük vitamin ve mineral gereksinimini yeterli miktarlarda karşılamaktadır.

Ancak biliyoruz ki günümüzde bir çok kişi kendi kararları ile diyetlerini yeterli kılmak, daha sağlıklı olmak veya var olan hastalıklarını tedavi etmek veya önlemek amacıyla besin desteği kullanmaktadır. Yani besin desteklerinin/suplemanların denetimsiz olarak kullanımı söz konusudur. Besin desteklerinin denetimsiz olarak kullanımının güvenliği sorgulanmalıdır. Çünkü hem zenginleştirilmiş besinler hem de besin destekleri /suplemanlar, yararları etkilerine rağmen, temel besin gruplarını içeren dengeli bir diyetin yerini tutamazlar. Besin destekleri çok sınırlı enerji içeren diyetler uygulandığında, vitamin ve minerallerin yetersiz alımının söz konusu oldu­ğu durumlarda önemli kaynaklardır.

Pharmaton ne işe yarar? Nasıl kullanılır? Çeşitleri ve faydaları

Vitamin ve minerallerin aşırı düzeyde alınması çeşitli sağlık risklerinin oluşmasına neden olur. Örneğin; yağda eriyen vitaminlerin (A ve D vita­minleri gibi) aşırı düzeyde alındığında vücutta depolandığı ve çeşitli toksik etkiler gösterdiği bilinmektedir. Suda eriyen vitaminlerin fazla alındığı durumlarda ise organ sistemlerine aşırı yük getirdiği bunun yanında bazı vitaminlerin-minerallerin, besinlerin ve kullanılmakta olan bazı ilaçların bir­biriyle olumsuz etkileşime girdiğinin de bilinmesi gerekmektedir.

Besin desteklerinin uygulanmasının gerekli olduğu durumlar

1. Düşük enerji içeren diyet tüketenler,
2. Yeterli ve dengeli beslenmeyi sağlayamayanlar (psikolojik yada eko­nomik nedenlerden dolayı),
3. Vejetaryenler (özellikle hiçbir hayvansal gıda tüketmeyen veganlar),
4. Demir yetersizliği anemisi olanlar,
5. Bebek (D vitamini yetersizliğinin önlenmesi) ve çocuklar,
6. Gebe ve emzikli kadınlar (Demir, folat, B₁₂ vitamini vb.)
7. Menopoz sonrası kemik kaybı fazla olan kadınlar,
8. Yaşlılar,
9. Uzun süre ilaç kullananlar (antasitler, antibiyotikler, laksatifler, diü-retikler),
10. Besin alımını engelleyen alerjik hastalıkları olanlar,
11. Bir hastalığa bağlı beslenme (nutrisyon) tedavisi alanlar,
12. Diyaliz tedavisi gören hastalar, vb.

Yukarıda belirtilen durumlarda; kan değerleri dikkate alınarak uygun besin destekleri önerilebilir. Radyoterapi uygulanan kişiler için vitamin mi­neral besin desteği yapılması konusunda ortak bir görüş yoktur. Sigara kullananlar için C vitamini suplemanı önerilmektedir. Ancak besin destek­lerinin kullanımı ile alkol ve sigaranın zararlı etkileri önlenememektedir.

Toplumda bazı gruplar değişik fizyolojik, psikolojik ve sosyo-ekonomik etkenler nedeni ile besin değeri düşük olan besinler­le ya da tek besine dayalı olarak beslenmek durumundadırlar. Dolayısıyla bu gruplarda bazı besin ögesi/ögelerinin yetersizliği görülebilir. Örn; düşük gelirli ailelerin beslenmesinde, demir alı­mının düşük olduğunu gösteren büyük çaplı araştırmalar bulun­maktadır.

Bebekler ve Çocuklarda Besin Desteklerinin Kullanımı

Demir yetersizliği anemisinin önlenme­si: Demir vücuda oksijen taşıyan kırmızı kan hücrelerinin yapısında bulunan hemoglobin yapımı için önemlidir. Aynı zamanda demir beyin gelişimi için de gereklidir. Zamanında doğmuş bebekler ilk 4-6 ay yetecek kadar de­mir deposu ile doğarlar. İlk dört altı ay için anne sütündeki kolay emilebilen demir yeterlidir. Ancak altıncı aydan sonra bebeğin demir gereksinimi artar. Tüm yaş grupları için yaşamsal önem ta­şıyan demir eksikliği anemisi, genel olarak 0-5 yaş grubundaki çocukların ve gebelerin ortalama %50’sinde karşımıza çıkmaktadır.

Bebeklerde aneminin önlenmesi amacıyla, ülkemizde 2004 yılından beri Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdür­lüğü tarafından 4. aydan itibaren bebeklere demir supleman desteği prog­ramı “Demir gibi Türkiye” adıyla başlatılmıştır. Bu proje kapsamında 4-12 ay arası her bebeğe proflaktik amaçlı ücretsiz demir desteği sağlanması, uygun tamamlayıcı besinlerin eğitiminin verilmesi, 13-24 ay anemisi olan bebeklere demir tedavisi önerilmesi amaçlanmaktadır.

D vitamini yetersizliğinin önlenmesi, kemik sağ­lığının korunması: Bebeğin yeterince anne sütünden vücuduna D vitamini alamaması, güneşe çıkarılmama­sı, deri renginin koyu olması ile annenin kapalı giyin­mesi ve güneşten yararlanmaması ve yetersiz beslen-meşine bağlı olarak sorun görülmektedir. D vitamini yetersizliği kalsiyum emiliminin azalmasına ve kemikleşmenin (minerali-zasyonun) bozulmasına ve raşitizme neden olmaktadır. Raşitizmde kan kalsiyum ve D vitamini düzeyi düşer, alkalen fosfataz düzeyi ise yükse­lir. Çocuk kalsiyumu yeterli olsa bile eğer D vitamini yetersizse kalsiyum bağırsaklardan emilemez. Deride güneş ışığı etkisi ile D vitamini sentez edilir. Zenginleştirme yapılmadığı takdirde besinlerde bulunan D vitamini miktarı yetersizdir ve bu durumda tek ve en önemli kaynak güneş ışığıdır. Aileler bu konuda eğitilmelidir.

Her gün düzenli olarak 15-20 dakika, güneş ışınlarının dik gelmediği saatlerde (kuşluk ve ikindi) başlık takıla­rak, kol ve bacaklar açıkta olacak şekilde güneşlenme sağlanmalıdır. Sağlık Bakanlığı Ana ve Çocuk Sağlığı ve Aile Planlama­sı Genel Müdürlüğü tarafından ülkemizde görülen D vitamini yetersizliği ve raşitizmi önlemek için “Bebeklerde D vitami­ni Yetersizliğinin Önlenmesi ve Kemik Sağlığının Korunması Projesi” başlatılmıştır.

Bu proje ile bebeklere 400 IU D (10 //g) vitamininin 1 yıl süre ile verilmesi amaçlanmaktadır. Riskler dikkate alınarak profilaktik D vitamini uygulaması uzun süreli 400 lU’den fazla, D vitamini verilmesinden kaçınılması gerektiği bildirilmiştir. Bu konu­da ailelerin bilinçli olması çok önemlidir.

Flor uygulaması: Bebeklik döneminde diş gelişimi, daha sonraki diş çürüklerinin ölenmesi için önemlidir. Diş gelişiminde rolü olan mineral­lerden biri de flordur. Anne sütünde de flor içeriği yeterli değildir. Florun esas kaynağı sudur. İçme sularında florid yoğunluğu 0.7-1.2 mg/lt olduğu zaman florid yetersizliğine bağlı diş çürümeleri ve kemik bozukluğunun görülme sıklıkları azalmaktadır. Altıncı aydan sonra, içme sularında yeterli miktarda (en az 0,3 ppm) flor bulunmuyorsa flor suplemanı kullanılabilir.

Decavit Pronatal nedir? Ne için kullanılır? Yan etkileri

Adolesanlarda Besin Desteklerinin Kullanımı

Ergenlik, çocukluktan sonra büyümenin en hızlı ol­duğu dönemdir. Bu hızlı büyüme ergenlerin enerji ve besin öğelerine olan gereksinimlerini arttırmaktadır. Adolesanlarda gereksinimlerin artması iştahı uyarı­cı bir etmendir. Günümüzde adolesanların beslenme davranışında; gazlı içecekler, patates kızartması, hamburger ve pizza gibi besinlerin ağırlıkla tercih edildiği, bunun yanında sebze, meyve, süt ve süt ürünleri ve balık gibi besinlerin tüketiminin az olduğu görülmektedir. Beslenme davranışındaki bu olumsuz eğilim toplam yağ, doymuş yağ ve şeker alımını arttırırken kalsiyum, demir, çinko, potasyum, A, D, C vitamin­leri ve folik asit alımının yetersizliğine neden olmaktadır.

Gereksinimin artmasına ek olarak besinlerle vitamin ve mineral alımı­nın yetersiz olması durumunda besin desteklerinin kullanılması gerekli olabilir. Özellikle kızlarda mensturasyonun (adet kanaması) başlaması ay­ rıca kızlar ve erkeklerde kas gelişimini artmasına bağlı olarak demir gerek­sinimi artmaktadır.

Ülkemizde, 5 yaş altı çocuklarda, üreme çağındaki ka­dınlarda ve adolesanlarda D vitamini yetersizliğine bağlı problemler karşımıza çıkmaktadır. Adolesanlarda D vitamini yetersizliği oranının %80 olduğu bildirilmektedir. Yetişkinlik­teki kemik yoğunluğunun yarısına yakın bir kısmı gençlik yıl­larında oluşur ve yapılanma 30’lu yaşlara kadar devam eder. Süt, yoğurt, peynir gibi iyi kalsiyum kaynağı besinlerin günlük 3-4 porsiyon tüketilmesi gereksinimi karşılamaktadır. Özellikle genç kızlar kilo alma korkusuyla yeterli düzeyde kalsiyum kaynağı besinleri tüketmemektedirler.

Bunun yanında, yeterince (günde 10-15 dakika direk güneş ışığı) güneş ışığından yaralanamama, D vitamininin aktive olamaması gibi nedenler ile gençlerin uzun dönemde kemik gelişimleri risk altındadır. Yetişkinlik dönemine eksik kemik mineralizasyonu ile başlanmaktadır. Yaşlanma ile doğal olarak oluşan kemik kayıpları ile osteoporoz riski de artmaktadır. Gerekli görüldüğü dönemlerde kalsiyum ve D vitamini suplemantasyonu önlem olabilir.

Yetişkin Kadınlarda Besin Desteklerinin Kullanımı

Doğurganlık çağındaki kadınlar, gebeler ve emziklilerin; folik asit, de­mir ve kalsiyum gibi besin öğelerine gereksinimleri artmaktadır.

Araştırmalar doğurganlık çağındaki yetişkin (günlük 400 //g) ve gebe kadınların (günlük 600 //g) çoğunluğunun besinlerle folik asit gereksi­nimlerini karşılayamadıklarını göstermektedir. Bu nedenle gebelikte folat yetersizliğinin önlenmesi amacıyla günlük alınması önerilen 600 /g folik asit; folattan zengin besinlerin tüketiminin arttırılması, diyete folik asit ek­lenmesi ve besinlerin folik asit ile zenginleştirilmesi sonucu sağlanabilir.

Ancak NTD’inin önlenmesinde etkin olabilmek için hedef tüm doğurgan­lık çağındaki kadınlarda gebelik öncesine yönelik olmalıdır. Ancak günde 1000 mg’ın üzerinde uzun süre folat suplemantasyonu yapıldığında B₁₂ vitamini yetersizliğini gölgeler ve pernisiyöz anemiye bağlı sinir sistemi hasarlarına yol açabilir.

Besin desteği ürünlerinin kullanımında etkinlik;

1) Diyetin bileşimine,

2) Demir emilimini ve kaybını etkileyen fizyolojik veya patolojik koşullara,

3) Suplemanın bileşimine,

4) Demir yetersizliğinin düzeyine,

5) Müdahalenin süresi gibi koşullara bağlıdır .

WHO/Dünya Bankası Hastalık Yükü (Global Burden of Disease) analiz­lerine göre demir yetersizliği anemisi 15-44 yaş kadınlarda Sağlıklı Yaşam Yılı Kaybı (Disability-Adjusted Life Years-DALY) nedeni olarak üçüncü sıra­da yer almaktadır. Diyetin düzeltilmesi; biyoyararlılığı yüksek demir içeren besinlerin diyette arttırılması ve bitkisel kaynaklarla biyoyararlılığı düşük olan demirin emilimini arttıran C vitamininin her öğünde tüketilmesi, em­zirmenin desteklenmesi, demir emilimini azaltan etmenlerin (fitat, tanen, okzalat, çay, kahve) ortadan kaldırılması, demir kaybına neden olan en­feksiyonların kontrol altına alınması, ekonomik, eğitim ve sosyal yapı ko­şullarının düzeltilmesi, besinlerin demirle zenginleştirilmesi, gerektiğinde demir desteği (suplementasyonu) anemiyi önleyebilir ve tedavi edebilir. Demir desteği (suplemantasyon) terapatik bir uygulamadır.

Gebelik öncesi demir depoları yetersiz olan kadınlara gebelik döne­minde demir verilmesinin demir yetersizliğini önleyemediği, demir depolarını dolduramadığı konusunda tartışmalar ha­len sürmektedir. Gebeliğin üreme döngüsünün bir parçası olduğu düşünüldüğünde, eğer demir suplemantasyonu ya­pılacaksa, bunun gebelik öncesi dönemde başlamasının gerekliliği de tartışılan konulardır.

Ancak gebelikte annenin hemoglobin düzeyi ile bebeklerin ferritin düzeyleri arasındaki doğrusal bir ilişki olduğu bilinmektedir. Demir suplemantasyonu yapıldığı dönemde çinko ile etkileşimi de göz ardı edilmemelidir. Sağlık Bakanlığı Anne-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğünün programına göre her gebeye 2. trimesterden itibaren demir desteği başlanmaktadır.

Çinko düzeyi de gebe kadınlarda yetersiz olduğu için yaklaşık günde 25 mg çinko suplemanı verilmesi önerilmektedir. Gelişmekte olan ülkeler için bu 60-120 mg/gündür. Çinko demir desteği olmadan tek başına uygu­lanmamalıdır.

Yaşlıkta Besin Desteklerinin Kullanımı

Yaşlılarda özellikle günlük enerji alımı 1500 kal altına düştüğünde; optimal beslenmenin karşılanamaması riski oluşmaktadır. Ayrıca yaşlılığa bağlı gastrointestinal sistem ve böbrek fonksiyonlarından sorunlar nedeniyle, yeterli besin alınmasına rağmen, besinler yeterince vücutta kullanılamayacaktır. Ayrıca mikro besin ögeleri (vitamin-mineraller) emilimi ve kullanımı olum­suz etkilenebilir.

Bu nedenlerle yurt dışında özellikle 50 yaş üstü kişilerde ve B₁₂ vitamini yetersizliğinin önlenmesi amacıyla bu vitaminin suplemantasyonu uygun görülmektedir.

Ayrıca yaşlandıkça kalsiyum gereksinimi artar. Türkiye’ye Özgü Bes­lenme Rehberinde 65 yaş üstü kadın ve erkekler için 1200 mg kalsiyum almaları önerilmektedir. Ancak yaşlılarda kalsiyum alımını olumsuz yönde etkileyen bazı etmenler vardır.

Yaşlılarda Kalsiyum Alımını Etkileyen Etmenler

1. Süt, yoğurt, peynir gibi kalsiyumdan zengin besinlerin yeterince tüketilmemesi,
2. Diğer besin öğelerinde olduğu gibi vücudun yiyeceklerdeki kalsi­yum emiliminin azalması
3. Fiziksel aktivitenin azlığı veya olmaması
4. Kalsiyumun vücutta kullanımını sağlayacak D vitamininin yeterince olmaması.

Özellikle kadınların menapoz dönemi ve sonrasında hormonal neden­lerle oluşan kemik kaybını yavaşlatabilmek için kalsiyum suplemanları önerilmektedir. Kalsiyum suplemanları 500 mg ve altındaki dozlarda, be­sinlerle birlikte tüketildiğinde en iyi şekilde emilir.

Eğer yaşlı birey; eve bağımlı, güneş ışınlarının az görüldüğü bir coğ­rafyada yaşıyor veya aşırı kapalı kıyafetler giyiyor ise yeterince güneş ışınlarından faydalanamıyordur. Yaşlılığın da etkisi ile zaten vücutta D vita­mini sentezi de azalmaktadır. Bu durumlarda doktor önerisi ile kalsiyum yanında D vitaminini de içeren suplemanların kullanımı uygun olacaktır.

Ancak diğer vitamin, mineral veya vitamin mineral karışımı besin des­teklerinin kullanımı için diğer etmenler (beslenme şekli, var olan sağlık sorunları, ilaç kullanımı vb.) değerlendirilerek bireyin durumuna göre öne­ride bulunulmalıdır.

Sporcularda Besin Desteklerinin Kullanımı

Sporcular; performanslarını arttıracağı düşüncesi ile değişik maddeler kullanmaktadır. Antrenman veriminin yanı sıra spor performansı artmasını desteklemek ama­cıyla doping sayılmayan besin ögelerinin kullanılması sporcular arasında yaygın uygulamalardır. Bunlara be-sinsel ergojenik yardım denir. Bu tür besin destekleri 3 grupta sınıflanabilir;

1. Enerji oluşumunu arttıran besin destekleri (karbonhidrat, protein, kreatin, vitamin /mineraller veya bitkisel ürünler).
2. Vücut bileşimini değiştiren besin destekleri ( protein)
3. Toparlanmayı hızlandıran besin destekleri (karbonhidrat, vitamin/mi­neraller veya bitkisel ürünler)

Çalışmalar sporcuların çoğunluğunun vitamin/mineral kullanmakta ol­duğunu göstermektedir. Vitaminleri ayrı ayrı kullanmak yerine multivitamin olarak kullanımı tercih edilmektedir. Aşırı egzersizin serbest radikalleri art­tırması nedeniyle antioksidan vitaminlerin (A, C, E) ve enerji metaboliz­masında rolü olan B grubu vitaminlerin, artan gereksinimi karşılayabilmek amacıyla normalde günlük önerilen miktardan biraz daha fazla kullanımı önerilebilmektedir.

Vitamin ve minerallerin, sporcularda dayanıklılığı arttırma gibi ya­rarlı etkileri olsa da gereksinimin üzerinde alınmasının performansı arttır­dığı saptanmamıştır. Bununla beraber A ve D vitaminlerinin aşırı alımı tok-sik etki yapabilir. Sporcunun çalıştığı spor dalı ve fizyolojik gereksinmesini karşılayacak şekilde planlanmış bir diyet enerji ve besin ögelerine olan gereksinmesini ve gereksinim duyulan vitamin ve mineralleri karşılar.

Kronik Hastalıklardan Korunmada Vitamin – Mineral Besin Destekle­rinin Kullanımı

Vitamin ve mineraller doğrudan enerji sağlamayan ancak organizmanın enerji üreten yaşamsal reaksiyonlarına katkıda bulunan dolayısıyla metabolik işlevlerin sürdürülmesi, büyü­me ve genel sağlık için elzem olan organik yapıda mikrobe-sin öğeleridir. Ayrıca bazıları (A, E, C vitaminleri) antioksidan özelliklerinden dolayı doku ve organları oksidatif strese karşı korurlar. Dolayısıyla birçok dejeneratif hastalıktan korunmada ve tedavi aşamasında koruyucu rolleri vardır.

Folik asit nedir? Folat vitaminin faydaları ve gebelikte kullanımı

Kronik hastalıklar dünyada ölüm nedenlerin büyük çoğunluğundan sorumludur (yaklaşık 35 milyon). Geliş­miş ve gelişmekte olan ülkelerde görülen kronik hasta­lıkların başında kardiyovasküler hastalıklar ve kanserler gelmektedir. Bunlardan başka obezite ve buna bağlı oluşan tip 2 diyabet, böbrek hastalıkları, osteoartritler de önemli halk sağlığı sorunlarındandır. Kronik hastalıkların çoğunluğu­nun, risk etmenleri ve tetikleyici etmenleri benzerdir ve beslenmenin dü­zeltilmesi ile büyük çapta önlenebilirler.

Vitamin ve minerallerin bu özellikleri bunları içeren besin desteklerinin kullanımını arttırmaktadır. Son yıllarda özellikle hastalıklardan korunmak ve hastalıkların etkilerini hafifletmek amacıyla vitamin mineral besin des­teklerinin bireysel kullanımı artmıştır.

Kardiyovaskuler Hastalıklar ve Kanser Hastalıklarında Besin Des­teklerinin Kullanımı: Özellikle antioksidan vitaminler A, E, C vitaminleri, beta karoten, folik asit ve beraberinde B₁₂ vitamininin supleman olarak kullanılmasının, kardiyovasküler hastalıklar ve kanser mortalitesi ve mor-biditesi üzerinde etkili olabileceğini bildiren çalışmalar bulunmaktadır.

An­cak geniş örneklemli prospektif araştırmalar; p karoten suplemanlarının kardiyovasküler hastalıklar ve kanser insidansı üzerinde orta düzeyde, E vitaminlerinin çok az düzeyde olumlu etkileri olduğu göstermiştir. Bununla beraber C vitaminin ateroskleroz üzerine olumlu etkileri bildirilmiştir. Kan­ser hastalarında C vitamini suplemantasyonu yaşam kalitesini düzeltmek­te ve yaşam süresini uzatmaktadır.

Solunum Yolu Hastalıkları ve Soğuk Algınlığında Besin Destekleri­nin Kullanımı: En çok tartışılan C vitamininin soğuk algınlığı üzerine olan etkisidir. Bu konuda C vitamininin yüksek dozlarda suplemantasyonu ile yapılan çalışmaların bir çoğu, soğuk algınlığını önlemede rolü olmadığını, fakat soğuk algınlığı semptomlarını azaltmada, az da olsa olumlu etkisi ol­duğunu belirtilmektedir. Ancak solunum yolu enfeksiyonlarının önlenme­sinde ve otitis media gibi hastalıklar üzerine olumlu etkileri bildirilmiştir. Ülkemiz, C vitamini içeren besinler açısından zengin bir ülkedir. Dolayısıy­la C vitamini gereksinimimizi besinlerden karşılama yoluna gidilmelidir.

Bazı vitaminlerin kullanımı hastalıkların oluşmasında veya seyrinde olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Örneğin: Asbest maruziyetinde veya sigara kullananlarda p karoten ve A vitamini suplemantasyonu akciğer kanseri insidansını arttırmıştır. Ayrıca A vitamini suplemanı kullanımı se­rum trigliserit düzeyinde orta derecede artışa neden olmuştur. Kalsiyum suplemantasyonunun böbrek taşı oluşma riskini arttırdığı, E vitamini kulla­nımının burun kanamalarındaki insidansı arttırdığı ancak daha ciddi kana­malardan ( hemorajik şok gibi ) sorumlu olmadığı belirtilmiştir.

Besin öğelerinin biyolojik etkileri, onların biyoyararlılıklarıyla yakından ilişkilidir. Biyoyararlılığı etkileyen ana faktörler; mikronutrienlerin kimyasal yapısı, barsak lümeninde emilim için yarışan diğer kimyasal bileşikler, be­sinin yapısında bulunan diğer ögeler (örn. Fitatlar…), diğer besinlerin bağ­layıcılıkları, barsaktan geçiş süresi ve enzim aktivitesidir. Besin öğeleri de birbirlerini etkileyebilir, bu etki sinerjik antagonistik veya eşik düzeyde olabilir.

Mikronutrienleri besinlerden sağlamak ile supleman şeklinde almak aynı etkileri göstermeyebilir. Çünkü vitamin ve mineral besin desteklerinde, vitamin ve mineral kaynakları doğal veya sentetik yapıda olabilir. Dolayısı ile doğal (besinlerle) alındığında bir çok hastalığın önlenmesinde rolü olan vitamin ve minerallerin supleman olarak kullanıldığında ne kadar etkili olduğu yani biyoyararlılığı önemlidir. Suplemanla alınan vitamin ve minerallerin biyoyararlılığı, kullanılan etken maddeye bağlı olarak besinlerden alınan besin öğelerininki kadar yüksek olmayabilir.

Bazı vitamin suplemanlarının, kronik hastalıklardan korunmada etkinliğini belirlemek için yapılan çalışmalarda hastalıkların oluşum riskini azaltmada, yada bazı hastalıklardan ölüm oranlarını düşürmede etkili ol­dukları gösterilmiş olsa da, önerilmeleri konusunda halen soru işaretleri mevcuttur. Çünkü bu etkilerin daha net olarak saptanmasını etkileyen çok sayıda bireysel ve çevresel etmen vardır (Şekil 3). Tek bir sağlık sorununa yönelerek supleman kullanmak, bazen yan etkiler nedeni ile yeni sorunları doğurabilmektedir.

Vitamin Mineral Besin Destekleri Dışında Diğer Supleman Çeşitleri

Bitkisel Besin Destekleri Dablosu

Omega-3 yağ asitleri, vücutta sentezlenemeyen elzem yağ asitleridir. Bu nedenlerle besinlerle alınmalıdırlar. Hayvansal kaynaklı Omega 3 yağ asitleri eikosapantaenoik asit (EPA) ve dekosaheksoenoik asit (DHA), bit­kisel kaynaklı olanı ise alfa linoleik asittir (ALA). Omega 3 yağ asitlerinden zengin besin kaynakları; balık (uskumru, somon, ringa balığı ve sardalya), ceviz, koyu yeşil yapraklı sebzeler (keten tohumu, semizotu, brokoli…) dir. Bu nedenle düzenli olarak haftada 2-3 kez 150g kadar balık tüketil­mesi önerilmektedir.

Omega 3 yağ asitleri içeriği bakımından balığın türü önemlidir. Özellikle EPA ve DHA’lar, pıhtılaşmayı önleyici, kan yağlarını düzenleyici ve damar koruyucu etki leri nedeniyle kalp ve damar hasta­lıklarından korunmada etkilidir. Hücre zarlarını kuvvetlendirir. Retina ve beyinin gelişimi ve sağlığı için gereklidir. Anti-inflamatuar etkileri vardır.

Yeterli miktarda balık tüketildiğinde omega 3 des­teği kullanmaya gerek yoktur. Aşırı tüketimi yada farklı ilaç ve besin etkileşimleri nedeniyle tehlikeli olabilir. Özellikle balık yağı olarak alınmamalıdır. Balık yağı ile birlikte A vitamini de bulunduğu için, A vitamininin aşırı alımına neden olabilir.

Besin Destekleri ve İlaç Etkileşimleri

Bazı sağlık sorunları olan kişilerin, zenginleştirilmiş besinler veya be­sin destekleri tüketmeleri olumsuz etkilere neden olabilir. Aynı anda kul­lanılmakta olan ilaçlar da bu ürünlerle etkileşime girebilirler. Bu etkileşim bir ilacın etkisini arttırma, azaltma veya beklenmeyen yan etkiler şeklinde olabilir. Ayrıca bazı ilaçlar, vitamin veya minerallere olan gereksinini arttı­rırken, bazları da vitamin minerallerin etkinliğini azaltabilir.

Örneğin;

• Oral kontraseptif kullanımı, B₆, B₁₂ vitaminleri, çinko ve folik asit gibi vitamin ve minerallere olan ihtiyacı arttırmaktadır.
• E vitamini ile warfarin veya aspirin arasındaki etkileşim antitrombotik etki nedeni ile kanama riskini arttırır. Warfarin gibi antikoagulanları kulla­nanların K vitamini alması ters etki ile pıhtılaşmaya neden olur. Ayrıca K vitamini hayvansal ve bitkisel besinlerin çoğunda bol miktarda bulunmak­tadır.
• Kortikosteroidlerin kullanımı D vitamini ve kalsiyum gereksinimini arttırır.
• Pankretin, kolestipol gibi ilaçların kullanımında folik asitin emilimi ve biyoyararlılığı azalır.
• Kolestipol veya orlistat kullanımı E vitamininin etkinliğini azaltır.
• Demir ve çinkonun, demir ve kalsiyumun bir arada kullanımı birbirinin emilimini azaltır. Çinko ile penisilinlerin kullanımı çinko emilimini düşürür.
• Ayrıca hipertansiyonun tedavisinde kullanılan bazı ilaçların, potas­yum depolamasına neden olabileceği gibi, diüretiklerin de potasyum ge­reksinimini arttıracağı belirtilmektedir.

Besin Desteği Kullanılırken Dikkat Edilmesi Gerekenler ve Endikasyonlar

• Eğer herhangi bir hastalığınız yoksa, doktorunuz önermemişse supleman kullanmayın,
• Günlük beslenme durumunuzu değerlendirin,
• Hiçbir supleman besinlerin içinde bulunan sağlık için gerekli besin öğelerini sağlayamaz,
• Herhangi bir ilaç kullanıyorsanız doktorunuza danışmadan vitamin/ mineral suplemanı kullanmayın. İlacın etkisini azaltabilir yada etkileşim sonucu yan etki yapabilirler,
• Supleman kullanacaksanız tek bir vitamin yerine, multivitamin des­teğini tercih edin,
• Suplemanları önerilen dozlarda alın,
• Yeterli ve dengeli beslenmeye öncelik verin.

Besin Takviyelerinin Yapısı

Vitamin ve mineral besin destekleri; vitamin veya vitaminlerin ön maddesi olan provitamin ve/veya mi­neralleri içerirler. Vitamin ve mineral kaynakları do­ğal veya sentetik olabilir. Bunların seçiminde güveni­lirlik ve biyoyararlılıkları göz önünde tutulmalıdır. Ayrıca saflık kriteri olarak da FAO ve WHO standartları dikkate alınmalı, bu kurumların kriterlerinin bulunmadığı hallerde ulusal tüzükler kullanılmalıdır. Ülkemizde Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı onayı ile satış izni alınmış ürünlerin satışına izin veril­mektedir.

Vitamin ve Mineral Besin Desteklerinin içerikleri

FAO ve WHO tarafından belirlendiği gibi bir vitamin veya mineral besin desteği için, günlük alım dozunun içermesi gereken minimum vitamin veya mineral seviyesi günlük önerilen besin öğesi alım miktarının (RDA) en az %15’ini karşılayacak şekilde olmalıdır.

Vitamin ve Mineral Yetersizlikleri

Vitamin ve mineral yetersizlikleri (VMY) (mikronutrien malnutrisyonu) dünyada, gelişmekte olan ülkelerde önem­li bir halk sağlığı sorunu olduğu kadar, gelişmiş ülkelerde de yaygın olarak görülmektedir. Ülkemizde de vitamin ve mineral yetersizlikleri önemli halk sağlığı sorunlarındandır. Vitamin ve mineral yetersizlikleri insan sağlığını olumsuz etkileyerek önemli sağlık sorunlarına yol açmaktadır. Vitamin mineral yetersizliklerine, tüm yaş gruplarında rastlanabilir. Ancak küçük çocuklar ve doğurganlık çağındaki kadınlar vitamin mineral yetersizliklerinin görül­mesi açısından daha fazla risk taşımaktadırlar.

Günümüzde fetal dönemdeki (anne karnındaki) beslenmenin etkilerinin yetişkinlik çağı hastalıklarının gelişimindeki rolü kanıtlanmıştır. Gebe kadının ve bebeğin sağlığı beslenmenin yanı sıra, sosyo-kültürel ve davranışsal özelliklerle de etki­lenmektedir. Vitamin ve mineral yetersizliğine bağlı sorunların temelinde yatan nedenler şöyle sıralanabilir ;

Vitamin ve mineral yetersizliklerinin temel nedenleri;

Bebek, okul öncesi çağdaki çocuklarda vitamin ve mineral yetersizlik­lerinin görülme nedenleri ise;

• Vitamin ve mineraller yönünden zengin besinlerin yeterli ve dengeli miktarlarda tüketilememesi,
• Besinlerin satın alınması, hazırlanması, pişirilmesi ve sak­lanması sırasında oluşan besin ögesi kayıpları,
• Vücutta kullanımlarını engelleyen etmenlerin diyette varlığı,
• Emilim bozuklukları ve emilim bozukluklarına neden olan hastalıkların varlığı,(Örn: Helikobakter pylori vd.)
• Enfeksiyonlar
• Parazitlerin varlığı
• İlaç, alkol veya sigara kullanımı
• Doğum kontrol hapları (oral kontraseptifler)
• Beslenme bilinci ve eğitimindeki yetersizliklerdir.

Bebek ve okul öncesi çağdaki çocuklarda vitamin ve mineral yeter­sizliklerinin nedenleri:

• Gebelik öncesinde ve gebelik döneminde annenin vitamin ve mineral alımının yetersiz olması,
• Gebe kadının depolarının yetersiz olması,
• İlk altı aylık dönemde bebeklerin tek başına anne sütü ile beslenmemesi,
• Zamanında ve uygun tamamlayıcı besinlere altıncı aydan sonra başlanmaması,
• Emzirmenin iki yaşına kadar uygun tamamlayıcı besinlerle sürdürülmemesi,
• Tamamlayıcı besinlerin kalite ve miktarının yetersiz olması,
• Hazırlanan besinlerin hazırlanmasında, pişirilmesinde ve saklanmasında ilkelere uyulmamasıdır

Demir Yetersizliği Anemisi- Kansızlık (DYA)

Demir yetersizliği okul öncesi çocukların, gençlerin ve doğur­ganlık çağındaki kadınların önemli bir sorunudur. Dünya Sağ­lık Örgütü, gelişmekte olan ülkelerde gebe kadınların ortalama %56’sının, gelişmiş ülkelerde ise %18’inin anemik olduğunu bil­dirmektedir. Kadınların birçoğu gebelik öncesinde anemiktir ve bu oran gelişmekte olan ülkelerde %43 ve gelişmiş ülkelerde %12 olarak belirtilmiştir. Ülkemizde yapılan araştırma sonuçlarına göre okul öncesi çocukların, gebe ve emzikli kadınların yarısında, okul çağı çocukların ise üçte birinde demir yetersizliğine bağlı anemi saptanmıştır. Kırsal kesimde kentsel kesimden daha sık görülmektedir.

Bebeklerde demir yetersizliğinin görülme nedenleri;

• Gebelik döneminde annede demir yetersizliğinin olması,
• İlk altı aylık dönemde bebeklerin tek başına anne sütü ile beslenme­mesi,
• Zamanında ve uygun tamamlayıcı besinlere altıncı aydan sonra yok­sulluk, yanlış inançlar ve beslenme bilgisinin eksikliği nedeniyle baş­lanmaması,
• Emzirmenin iki yaşına kadar uygun tamamlayıcı besinlerle sürdürül-memesi,
• Demirle zenginleştirilmiş formulaların kullanılmaması,
• Besinlerin hazırlanmasında, pişirilmesinde ve saklanmasında sağlıklı ilkelere uyulmamasıdır.

Tüm bunlara ek olarak

• Yetersiz demir alımı ve demirin türünün biyoyararlılığının düşük olması,
• Demirin kullanımını engelleyen etmenlerin varlığı ,
• Beslenmenin sadece inek sütüne dayalı olması (sütün demir içeriği çok düşüktür), beslenmede diğer besinlere yer verilmemesi ,
• Sosyoekonomik düzey de etkili olmaktadır.

İyot Yetersizliği Hastalıkları (IYH)

Toprakta ve suda iyot yetersizliği sonucu sorun ortaya çıkmaktadır. Dünyada 1.5 milyar insan risk altındadır. Sorun sadece gözle görülen bir guatr olgusundan çok iyot yetersizliğine bağlı fiziksel ve mental gelişme geriliğine neden olmasıdır. IYH ön­lenebilir mental geriliğin nedenidir. Ağır durumlarda sağırlık ve dilsizlik, kretinizm ve düşük, erken do­ğum, ölü doğum ve doğumsal bozuklukların artmasında etkendir.

Dünya­da 200 milyon insanda guatr ve 20 milyon kişide mental gerilik ve 6 milyon kişide de iyot yetersizliğine bağlı kretinizm olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizde iyot yetersizliğine bağlı bozuklukların önemli bir halk sağlığı sorunu olduğu bölgesel ve ulusal düzeyde yapılan araştırmalarla ortaya konulmuştur. Ülkemizde her 100 çocuktan 30’unda guatr sorunu görül­mektedir. Sorunun çözümü iyotlu tuz kullanılması ile mümkündür.

Folat Yetersizliği (FY)

Folat besinlerde doğal olarak bulunan B gru­bu bir vitamindir. Sentetik şekline folik asit de­nilmektedir. Yeşil yapraklı sebzeler, turunçgiller ve kurubaklagiller folatın zengin kaynaklarıdır. Folik asit suplemanlarda bulunmakta ve besin zenginleştirmede kullanılmaktadır. Yeterli folat alımı nöral tüp defekti ve diğer doğumsal bozuklukların, kardiyovasküler hastalıkların ve bazı kan­ser türlerinin oluşumunun önlenmesinde yardımcıdır. Ülkemizde folik asit yetersizliğine bağlı nöral tüp defekti (NTD) prevalansı 10 bin doğumda 30.1 (erkek:%43.9, kız: %56.1, Kız/Erkek: 1.27) olarak belirlenmiştir.

Folik asit yetersizliği 15-49 yaş grubu kadınlar için önemli bir halk sağlığı so­runu olarak görülmektedir. Ayrıca folat alımının yetersizliğine bağlı kanda homosistein aminoasidi düzeyinin artması kardiyovaskular hastalıklar için risk oluşturmaktadır. Diyetle folik asit alımının arttırılması ise kan homosis-tein düzeyini düşürmektedir. Ancak doğurganlık çağındaki yetişkin 1130 kadın ile yapılan bir çalışmada, kadınların % 69.2′ sinin besinlerle folat alımını yetersiz düzeyde olduğu saptanmıştır.

D Vitamini Yetersizliği (DVY)

Bebekler, çocuklar ve adolesanlar hızlı büyümeye bağlı olarak D vitamini gereksinmesindeki artış nede­niyle D vitamini yetersizliği riski taşımaktadır. D vita­mini yetersizliği çocuklarda kan kalsiyum düzeyindeki azalmaya (hipokalsemi) neden olarak; raşitizme neden olmaktadır . Bebe­ğin yeterince anne sütünden vücuduna D vitamini alamaması ( annede D vitamini yetersizliği-giyim tarzı, yaşam şekli, güneşe çıkmaması) , güneşe çıkarılmaması, deri renginin koyu olması ile annenin kapalı giyinmesi ve güneşten yararlanmaması ile yetersiz beslenmesine bağlı olarak sorun görülmektedir. D vitamini yetersizliği kalsiyum emiliminin azalmasına ve kemikleşmenin (mineralizasyonun) bozulmasına neden olmaktadır.

Diğer Vitamin ve Minerallerin Yetersizlikleri

Vitamin-mineral yetersizlikleri açısından ülkemizde düzeyi yansıtan ve­riler sınırlıdır. Beslenme sorunlarının çözümü, besin ve beslenme plan, politikalarının oluşturulabilmesi için, beslenme araştırmalarının yapılarak ülke durumun saptanması gerekmektedir. Ülkemizde yapılan çalışmalar­da yukarıda bahsedilenler dışında, riboflavin, B₆ vitamini, B₁₂ vitamini, folik asit, A vitamini, E vitamini ve çinko vb vitamin ve mineral yetersizlikleri değişik yaş gruplarında görülmektedir.

Yetersizliklerin önlenebilmesi, uygulanacak programların ve politika­ların başarıya ulaşabilmesi için toplumun beslenme yetersizliklerinin ve sosyo-kültürel gereksinmelerinin iyi belirlenmesi gerekmektedir. Bu ne­denle belirli sıklıkta yapılacak, ulusal düzeyde çalışmalara önemle gerek duyulmaktadır.

Besinlerin kalori, protein, yağ, karbonhidrat,kolestrol, kalsiyum, demir, A-C vitamini değerleri tablosu:

Besin Değerleri Tablosu

KAYNAKLAR

Yararlanılan başlıca kaynak: Besin Desteklerinin Kullanımı Hazırlayan: Arş. Gör. Nilüfer Acar Tek, Prof. Dr. Gülden Pekcan Hacettepe Üniversitesi – Sağlık Bilimleri Fakültesi
Beslenme ve Diyetetik Bölümü

Diğer kaynaklar:

1. Rock, C.L. (2007) Multivitamin-multimineral supplements: who uses them? Am J Clin Nutr 85: 277-279
2. Yetley,E.A. (2007) Multivitamin and multimineral dietary supplements: definitions, characterization, bioavailability and drug interactions. Am J Clin Nutr.; 85: 269-276
3. Woo,J.J.Y.,(2007) Adverse event monitoring and multivitamin-multi­mineral dietary supplements Am J Clin Nutr. 85: 323-324
4. NIH State of the Science Panel.(2007) National Institutes Of Health State Of The Science Conferance Statement: Multivitamin/Mineral Supplements And Chronic Dissease Prevention. Am J Clin Nutr. 85: 257-264.
5. Huang,Y.H., Caballero,B., Chang S., Alberg A.J., Semba R.D., Schne-yer C., Wilson R.F., Cheng,T.Y., Prokopowicz,G., Barnes,G.J., Vassy, J., Bass,E.B, (2006) . Multivitamin/Mineral Supplements and Preven­tion of Chronic Disease. Evidence Report /Technology Assesment No 139. (prepared by The John Hopkins Univercity Evidence-based Practice Center, AHRQ publication No: 06 E012.
6. WHO, FAO. (2006) Guidelines on food fortification with micronutrients. Edit: Allen L., Bruno B., Dary O.,Hurrell R. WHO press.,Geneva.
7. Pekcan,G. (2006). Çocuklarda vitamin ve mineral yetersizlikleri: Besin Zenginleştirme ve Besin Desteği. Klinik Çocuk Forum. 6(6):27-37.

YORUMUNUZ VAR MI?

Label

İsim*

Email*

Δ

Label

İsim*

Email*

Δ

0 Yorum

Inline Feedbacks

Tüm yorumları gör